Το Τριώδιο

πατρός Αλεξάνδρου Σμέμαν

Η Μεγάλη Σαρακοστή έχει ένα εντελώς δικό της λειτουργικό βιβλίο, το Τριώδιο. Το Τριώδιο περιλαμβάνει ύμνους και βιβλικά αναγνώσματα για την κάθε μέρα της περιόδου αυτής που αρχίζει με την Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου και τελειώνει με τον Εσπερινό του Αγίου και Μεγάλου Σαββάτου. Οι ύμνοι του Τριωδίου συντάχτηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους, αφού σταμάτησαν να υπάρχουν κατηχούμενοι (δηλαδή σταμάτησε το βάφτισμα των ενηλίκων και η απαραίτητη προετοιμασία τους γι’ αυτό). Έτσι η έμφαση των ύμνων δεν είναι στο Βάφτισμα αλλά στη μετάνοια. Δυστυχώς πάρα πολύ λίγοι άνθρωποι σήμερα γνωρίζουν και καταλαβαίνουν τη μοναδική ομορφιά και το βάθος της υμνολογίας της Μεγάλης Σαρακοστής. Η άγνοια των ύμνων του Τριωδίου είναι η βασική αιτία που μας κάνει σιγά σιγά να παραμορφώνουμε την κατανόηση, το σκοπό και το νόημα της Μεγάλης Σαρακοστής. Μια τέτοια παραμόρφωση, που γίνεται σιγά σιγά στη νοοτροπία των χριστιανών, μειώνει τη Μεγάλη Σαρακοστή και την κάνει νομική «υποχρέωση» και σύνολο κανόνων διαιτητικής. Η αληθινή έμπνευση και η πρόκληση που κρύβει η Μεγάλη Σαρακοστή έχει χαθεί σήμερα και δεν υπάρχει άλλος τρόπος να ανακαλυφτεί παρά μόνο με μια προσεκτική παρακολούθηση των ύμνων του Τριωδίου.

Είναι σημαντικό, λόγου χάρη, το πόσο συχνά οι ύμνοι αυτοί μας προειδοποιούν συγκεκριμένα για την «τυπική» και επομένως, υποκριτική αντίληψη της νηστείας. Από νωρίς, την Τετάρτη της Απόκρεω, ακούμε:

Βρωμάτων νηστεύουσα ψυχή μου και παθών με καθαρεύουσα, μάτην επαγάλλη τη ατροφία· ει μη γαρ αφορμή σοι γένηται προς διόρθωσιν, ως ψευδής μισείται παρά Θεού, και τοις κακίστοις δαίμοσιν ομοιούσαι, τοις μηδέποτε σιτουμένοις μη ουν αμαρτάνουσα, την νηστείαν αχρειώσης, αλλ’ ακίνητος, προς ορμάς ατόπους μένε, δοκούσα παρεστάναι εσταυρωμένω τω Σωτήρι, μάλλον δε συσταυρούσθαι, τω διά σε σταυρωθέντι, εκβοώσα προς αυτόν· μνήσθητί μου Κύριε, όταν έλθης εν τη βασιλεία σου.

Και πάλι την Τετάρτη της Δ’ εβδομάδας των Νηστειών ακούμε:

Οἱ ἐν κρυπτῷ ἀρετὰς ἐργαζόμενοι, πνευματικὰς ἀμοιβὰς ἐκδεχόμενοι, οὐ μέσον τῶν πλατειῶν θριαμβεύουσι ταύτας, ἀλλ’ ἔνδον τῶν καρδιῶν ἀποφέρουσι μᾶλλον, καὶ ἁπάντων ὁ βλέπων τὰ ἐν κρυπτῷ γινόμενα, τὸν μισθὸν τῆς ἐγκρατείας παρέχει ἡμῖν. Νηστείαν τελέσωμεν, μὴ σκυθρωπάζοντες τὰ πρόσωπα, ἀλλ’ ἐν τοῖς, ταμείοις τῶν ψυχῶν προσευχόμενοι, ἀπαύστως βοήσωμεν. Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς Οὐρανοίς, μὴ εἰσενέγκης ἡμᾶς εἰς πειρασμὸν δεόμεθα, ἀλλὰ ῥύσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ.

Όλη τη Μεγάλη Σαρακοστή στους ύμνους τονίζεται η αντίθεση ανάμεσα στην ταπείνωση του Τελώνη και στη φαρισαϊκή υπερηφάνεια και αυτοπροβολή, ενώ καταγγέλεται η υποκρισία. Αλλά ποια ακριβώς είναι η πραγματική νηστεία; Το Τριώδιο απαντάει: Είναι πρώτα απ’ όλα η εσωτερική καθαρότητα:

Νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, ευάρεστον τω Κυρίω· αληθής νηστεία, η των κακών αλλοτρίωσις, εγκράτεια γλώσσης, θυμού αποχή, επιθυμιών χωρισμός, καταλαλιάς, ψεύδους και επιορκίας· η τούτων ένδεια, νηστεία εστίν αληθής και ευπρόσδεκτος.

Επίσης είναι η επιστροφή στην αγάπη, η πάλη εναντίον της διασπασμένης ζωής, εναντίον του μίσους, της αδικίας, της ζήλειας:

Νηστεύσωμεν αδελφοί σωματικώς, νηστεύσωμεν και πνευματικώς λύσωμεν πάντα σύνδεσμον αδικίας διαρρήξωμεν στραγγαλιάς βίαιων συναλλαγμάτων· πάσαν συγγραφήν άδικον διασπάσωμεν δώσωμεν πεινώσιν άρτον, και πτωχούς αστέγους εισαγάγωμεν εις οίκους, ίνα λάβωμεν παρά Χριστού του Θεού, το μέγα έλεος.
Δεύτε πιστοί επεργασώμεθα εν φωτί τα έργα του Θεού, ως εν ημέρα ευσχημόνως περιπατήσωμεν πάσαν άδικον συγγραφήν αφ’ εαυτών, του πλησίον αφελώμεθα, μη τιθέντες πρόσκομμα τούτω εις σκάνδαλον αφήσωμεν της σαρκός την ευπάθειαν, αυξήσωμεν της ψυχής τα χαρίσματα, δώσωμεν ενδεέσιν άρτο, και προσέλθωμεν Χριστώ εν μετανοία βοώντες· ο Θεός ημών, ελέησον ημάς.

Καθώς ακούμε όλα τούτα συνειδητοποιούμε πόσο μακριά απ’ αυτά βρίσκεται η στενοκέφαλη και φαρισαϊκή αντίληψη για τη Μεγάλη Σαρακοστή που επικρατεί σήμερα· μια αντίληψη που χαρακτηρίζει τη Μεγάλη Σαρακοστή με αποκλειστικά αρνητικούς όρους, σαν ένα είδος «ενόχλησης» την οποία όμως, αν εκούσια την αποδεχτούμε και την «υποφέρουμε», αυτόματα θα ανταμειφτούμε και θα λάβουμε μια «καλή θέση» κοντά στο Θεό! Πολλοί άνθρωποι πίστεψαν ότι η Μεγάλη Σαρακοστή είναι η περίοδος κατά την οποία κάτι —που μπορεί ίσως και να είναι καλό— απαγορεύεται, σαν να ευχαριστιέται δηλαδή ο Θεός βασανίζοντάς μας. Για κείνους όμως που έγραψαν τους ύμνους τούτους η Μεγάλη Σαρακοστή είναι εντελώς το αντίθετο· είναι η επιστροφή στην «κατά φύσιν» ζωή, στην «εγκράτεια» που ο Αδάμ και η Εύα καταπάτησαν, με αποτέλεσμα ο πόνος και ο θάνατος να μπουν στον κόσμο. Έτσι η Μεγάλη Σαρακοστή χαιρετίζεται σαν μια πνευματική άνοιξη και σαν περίοδος χαράς και φωτός:

Ανέτειλε το έαρ της νηστείας, και το άνθος της μετανοίας· αγνίσωμεν ουν εαυτούς αδελφοί, από παντός μολυσμού, τω φωτοδότη ψάλλοντες, είπωμεν· δόξα σοι, μόνε φιλάνθρωπε.
Το της Νηστείας  διάγγελμα, περιχαρώς υποδεξώμεθα· ει γάρ ταύτην ο Προπάτωρ διεφυλάξατο, την της Εδέμ έκπτωσιν ουκ αν υπέστημεν.
Αρχήν κατανύξεως και μετανοίας, κακών αλλοτρίωσις, και παθών εγκράτεια· διό σπουδάσωμεν, αποκοπήν των πονηρών έργων ποιήσασθαι.

Μόνο εκείνοι που «αγάλλονται εν Κυρίω», και που ο Χριστός και η Βασιλεία Του είναι ο αιώνιος πόθος και η χαρά της ύπαρξής τους, μπορούν χαρούμενα να δεχτούν την πάλη εναντίον της αμαρτίας και να γίνουν μέτοχοι της τελικής νίκης. Ακριβώς γι’ αυτό απ’ όλες τις κατηγορίες των Αγίων, μόνο τους Μάρτυρες επικαλούμαστε και υμνούμε με ειδικούς ύμνους (Μαρτυρικόν) κάθε μέρα στη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής. Και αυτό επειδή οι Μάρτυρες είναι ακριβώς εκείνοι που προτίμησαν το Χριστό από καθετί άλλο σ’ αυτό τον κόσμο ακόμα και από την ίδια τη ζωή τους· είναι εκείνοι που απόλαυσαν τόσα πολλά κοντά στο Χριστό ώστε μπορούσαν να λένε, όπως είπε ο Άγιος Ιγνάτιος Αντιοχείας όταν πέθαινε: «Τώρα αρχίζω να ζω…». Αυτοί είναι εκείνοι που έδωσαν τη μαρτυρία για τη Βασιλεία του Θεού, γιατί μόνο εκείνοι που την έχουν γευτεί και την έχουν βιώσει είναι ικανοί για μια τελική εγκατάλειψη. Αυτοί είναι οι σύντροφοί μας, οι εμπνευστές μας στον αγώνα για να επικρατήσει το θείο, το ουράνιο και το αιώνιο μέσα μας.

Εν πνέοντες, προς εν βλέποντες οι αθλοφόροι Μάρτυρες, μίαν οδόν ζωής ευράμενοι…
Τον θώρακα της Πίστεως ενδυσάμενοι καλώς, και τω τύπω του Σταυρού, καθοπλίσαντες εαυτούς, στρατιώται ευσθενείς ανεδείχθητε, τοις τυράννοις ανδρείως αντικατέστησε και διαβόλου την πλάνην κατεδαφίσατε· νικηταί γενόμενοι των στεφάνων ηξιώθη τε· πρεσβεύσατε αεί υπέρ ημών, εις το σωθήναι τας ψυχάς ημών.

Σε όλη τη διάρκεια των σαράντα ημερών ο Σταυρός και η Ανάσταση του Χριστού και η ακτινοβόλα χαρά του Πάσχα αποτελούν το ύψιστο «σημείο αναφοράς» όλων των ύμνων στην υμνογραφία της Μεγάλης Σαρακοστής. Είναι μια διαρκής υπενθύμιση ότι, οσοδήποτε στενός και δύσκολος κι αν είναι ο δρόμος, τελικά οδηγεί στην Τράπεζα του Χριστού, στην Βασιλεία Του. Όπως πιο πάνω αναφέρεται, η προσδοκία και η πρόγευση της Πασχαλινής χαράς διατηρείται σ’ ολόκληρη τη Μεγάλη Σαρακοστή και είναι το πραγματικό κίνητρο όλης της προσπάθειας στην περίοδο αυτή:

Την πάνσεπτον εγκράτειαν εναρξώμεθα φαιδρώς… όπως λαμπροφόροι προφθάσωμεν εις την αγίαν και τριήμερον Ανάστασιν την καταλάμπουσαν αφθαρσίαν τω κόσμω.

ΤΡΙΩΔΙΟ — το άγνωστο και παραμελημένο βιβλίο! Αν μόνο γνωρίζαμε την ύπαρξή του, αν μπορούσαμε να το ανακαλύψουμε, θα μας βοηθούσε να αγκαλιάσουμε όχι μόνο το πνεύμα της Μεγάλης Σαρακοστής αλλά και αυτής της ίδιας της Ορθοδοξίας, την «πασχαλινή» της αντίληψη για τη ζωή, το θάνατο και την αιωνιότητα.