Η Θεία Λειτουργία αποτελεί το κορυφαίο λατρευτικό γεγονός της Ορθόδοξης εκκλησίας, το οποίο κορυφώνεται με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Ουσιαστικά αποτελεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, με τη διαμόρφωση που όρισε η Εκκλησία.
Αρχή της Λειτουργίας είναι η εκφώνηση «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος» και πέρας αυτής οι ευχές υπέρ των κατηχουμένων. Επίσης περιέχει τη μικρή είσοδο, τα αντίφωνα και τα ειρηνικά. Ενώ προς την περαίωσή της τα αναγνώσματα Αποστόλου και Ευαγγελίου, το κήρυγμα και την εκτενή δέηση. Η σειρά τέλεσης της Λειτουργίας των κατηχουμένων είναι: Ευλογημένη η Βασιλεία, Ειρηνικά ή Μικρά Συναπτή, Τριπλό Αίτημα Ειρήνης, Αντίφωνα, Μακαρισμοί, Μικρή Είσοδος, Τρισάγιον, Προκείμενον Αποστόλου, Θυμίαμα, Απόστολος, Ευαγγέλιον.
Η Λειτουργία των πιστών παριστάνει τον Μυστικό Δείπνο, τα πάθη του Κυρίου και την εκ νεκρών ένδοξή του ανάσταση και την ανάληψή του στους ουρανούς. Αυτό το μέρος είναι το πιο σπουδαίο διότι περιλαμβάνει και τη Θεία Ευχαριστία, δηλαδή το Μέγα και φρικτό μυστήριο της Εκκλησίας. Η Λειτουργία των πιστών ξεκινά με τους χερουβικούς ύμνους ή χερουβικά και τελειώνει με τη απόλυση. Η τέλεση κατά σειρά περιέχει, Χερουβικά, Μεγάλη Είσοδος, Αιτήσεις, Αγαπήσωμεν Αλλήλους, το Σύμβολον της Πϊστεως (Πιστεύω), Τον Επινίκιον Ύμνον, Λάβετε Φάγετε, Πίετε Εξ Αυτού Πάντες, Τα Σα Εκ Των Σων, Δίπτυχα, Κυριακή προσευχή, Πρόσχωμεν Τα 'Αγια τοις Αγίοις, Κοινωνικό, Μετά Φόβου (πρόσκληση για συμμετοχή στη Θεία Ευχαριστία), Σώσον ο Θεός, Οπισθάμβωνος Ευχή, Απόλυσις. Επίσης περιλαμβάνεται και κήρυγμα είτε μετά το Ευαγγέλιο, είτε πριν τη Θεία Ευχαριστία.
Η Θεία Λειτουργία του Χρυσοστόμου
Η έρευνα που γίνεται μέχρι και σήμερα έχει φωτίσει πολλές πτυχές αυτού του ζητήματος. Γνωρίζουμε από γραπτές πηγές πως μέχρι και τον 7ο αιώνα η Λειτουργία αυτή ήταν άγνωστη. Εν τούτοις ο Λεόντιος Βυζάντιος το 532 μ.Χ. αναφέρει τη Λειτουργία των Αποστόλων και του Μεγάλου Βασιλείου και πολλά στοιχεία ενισχύουν την άποψη ότι με τον όρο «Αποστόλων» εννοεί τη Λειτουργική αναφορά που είχε διαμορφωθεί στην Αντιόχεια μέχρι το 350 μ.Χ., που τελικά είναι και η βάση της σημερινής Λειτουργίας του Χρυσοστόμου. Η έρευνα από τους G. Wagner, R. T a ft κ.ά. κατέληξε οτι η Λειτουργία αποτελεί διεύρυνση της Λειτουργίας της χαμένης Αντιοχειανής Λειτουργίας, με αφορμή την εμφάνιση της αιρέσεως του Ευνομίου . Από αρχαία χειρόγραφα ο Barb.gr 360 προσγράφει στον Χρυσόστομο μόνο τις ευχές κατηχουμένου και την προσκομιδή, ενώ ο Σεβαστινιάνωφ 414 μ.Χ. και την « οπισθάμβωνον ». Η σύγχρονη έρευνα όμως καταδεικνύει ότι μεγάλος αριθμός χωρίων και διατυπώσεων έχουν αντιστοιχία με γνήσια έργα του Χρυσοστόμου. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι επενέβη προσθετικά στη Θεία Λειτουργία, για αυτό το λόγο του αποδόθηκε αργότερα εξ' ολοκλήρου. Η Λειτουργία αυτή άρχισε να επικρατεί από την εποχή που ο ίδιος έγινε Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, με αποτέλεσμα να εκτοπισθούν οι υπόλοιπες όπως του Μεγάλου Βασιλείου, που είχε και αυτή πυρήνα την Αποστολική Θεία Λειτουργία. Οι λόγοι που οδήγησαν σήμερα να είναι αυτή η επικρατούσα λατρευτική πράξη είναι ότι:
- έχει ισόρροπη δομή μερών και περιεχομένων,
- λόγω συντομίας ευχών,
- λόγω γλωσσοϋφαντολογικής μορφής και αποφθεγματικότητας,
- λόγω των θεολογικών στοιχείων, που πιστούς οικοδομούν και αιρετικούς ανατρέπουν.
Η Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου περιλαμβάνει δύο μεγάλες ενότητες: τη λειτουργία των κατηχουμένων και τη λειτουργία των πιστών. Σήμερα βέβαια δεν υπάρχουν κατηχούμενοι όπως την αρχαία εποχή ή ο αριθμός τους είναι ελάχιστος και γι ' αυτό ορισμένες εκφωνήσεις της πρώτης ενότητας συνηθίζεται να παραλείπονται. Η περιγραφή της δομής της θείας λειτουργίας είναι η ακόλουθη:
- Η έναρξη - Η μεγάλη συναπτή (προσευχή) του ιερέως με απαντήσεις του χορού «Κύριε Ελέησον»Οι τρεις στάσεις (ομάδες) των αντιφώνων (Α΄ στάση ο ψαλμός 102, Β΄ στάση ο ψαλμός 145, Γ΄ στάση οι Μακαρισμοί [Ευαγγέλιον κατά Ματθαίον, κεφ. 5,112]), με παρεμβαλλόμενα μεταξύ των στίχων τροπάρια στους οκτώ ήχους (εδώ τροπάρια του πρώτου ήχου) *Η είσοδος με το Ευαγγέλιο - Τα απολυτίκια και το κοντάκιο - Ο τρισάγιος ύμνος- Το προκείμενο και το απόστολικό ανάγνωσμα, το αλληλουάριο και το ευαγγελικό ανάγνωσμα - Ο χερουβικός ύμνος, με τη μεγάλη είσοδο προς το τέλος του για τη μεταφορά των Τιμίων Δώρων από την πρόθεση στην Αγία Τράπεζα - Οι αιτήσεις, ο ασπασμός και το σύμβολο της Πίστεως - Η αναφορά με το «'Αγιος, 'Αγιος. 'Αγιος Κύριος Σαβαώθ και το «Σε υμνούμεν ... »Τα Δίπτυχα και ο ύμνος προς την Υπεραγία Θεοτόκο «'Αξιόν εστί...» - Η Κυριακή Προσευχή - Το κοινωνικό - Οι ύμνοι της Απολύσεως.
- Τα «Κύριε Ελέησον» της μεγάλης συναπτής κατεγράφησαν από τον εξέχοντα Αγιορείτη μουσικοδιδάσκαλο π. Μελέτιο Συκιώτη ως ψάλλονται εν Αγίω Όρει.
- Οι δύο στάσεις των αντιφώνων (τα τυπικά), ψάλλονται στην πανήγυρη του Αγίου Αθανασίου του εν τω 'Αθω (18 νέου ημερολογίου/5 παλαιού), στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, στο 'Αγιον Όρος, από τους πατέρες της Αδελφότητος των Δανιηλαίων, υπό τον Γέροντα Γερόντιο και τους πατέρες της αδελφότητος των Θωμάδων.
- Η πρώτη στάση είναι σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και η δεύτερη σε ήχο τέταρτο (λέγετο).
- Η Τρίτη στάση των αντιφώνων (οι μακαρισμοί), είναι του πρώτου ήχου, ως μέλος των «εξηγητών» (δηλαδή Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος).
- Ο Τρισάγιος ύμνος (σε ήχο δεύτερο χρωματικό) είναι μέλος του Πέτρου Πελοποννησίου ( † 1777;), Λαμπαδαρίου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως), ενώ το «Δύναμις» είναι μέλος του Καλλινίκου Αρχιδιακόνου του Λεσβίου (19ος αι.).
- Το Αποστολικό ανάγνωσμα απαγγέλλεται εμμελώς όπως και η Ευαγγελική περικοπή.
- Ο Χερουβικός ύμνος είναι σε ήχο τρίτο (του σκληρού διατόνου) και έχει συντεθεί από τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη της ΜτΧΕ ( † 1821). Είναι μια από τις λαμπρότερες συνθέσεις του Γρηγορίου, με μιαν έξοχη ισορροπία στη δομή της, με διακριτική παρεμβολή φράσεων στο μαλακό χρώμα (στις λέξεις και, βασιλέα) και στο σκληρό χρώμα (λέξη ύμνον) και με δύο φράσεις (τον τρισάγιον, αποθώμεθα), που προσφέρονται για απόδοση από μια φωνή.
- Οι εκφωνήσεις του ιερέως και οι απαντήσεις του χορού κατά την ώρα της αναφοράς γίνονται κατά την αρχαία παράδοση με εμμελή απαγγελία, όπως πρέπει να απαγγέλλονται επίσης όλες οι εκφωνήσεις των ιερών ακολουθιών, να γίνεται η ανάγνωση του αποστολικού και ευαγγελικού αναγνώσματος, η εκφώνηση των οίκων του Ακαθίστου Ύμνου, καθώς και η απαγγελία των τελευταίων προσευχών του Μ. Αποδείπνου.
- Η εμμελής απαγγελία γίνεται σε ήχο τρίτο τετράφωνο (βλ. «Θεωρητικόν» Σ. Καρά) και η μετάδοσή της μέχρι σήμερα έρχεται με την προφορική παράδοση της ΜτΧΕ την οποία κατέγραψε στις αρχές του αιώνα μας ο Κωνσταντίνος Ψάχος ( † 1949).
- Το κοινωνικό «Αινείτε τον Κύριον», στίχος του ψαλμού 148, είναι σύνθεση του περίφημου βυζαντινού Μαΐστορα Ιωάννη Κουκουζέλη, ο οποίος φέρει και το επίθετο Παπαδόπουλος (χειρόγραφο αρ. 1256 της Μονής Σινά του έτους 1309). Ο Ιωάννης Κουκουζέλης είναι Όσιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας (η μνήμη του εορτάζεται την 1η Οκτωβρίου) και από τους περιφημότερους εκπροσώπους της βυζαντινής μουσικής, δεύτερη πηγή της μετά τον 'Αγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Το αρχαιότερο μουσικό χειρόγραφο στο οποίο εμφανίζεται για πρώτη φορά το όνομα του Κουκουζέλη, είναι το Ειρμολόγιο St Peterburg (Leningrad) Gr 121 του έτους 1302.
- Στο κοινωνικό «Αινείτε τον Κύριον
», ο ψαλμικός στίχος αναπτύσσεται με τυπικές μελισματικές φράσεις του παπαδικού πλαγίου του πρώτου ήχου, τις οποίες διαδέχεται μια, εκπληκτική σε έξαρση, ανάπτυξη των τριών «Αλληλούια», σε αντίστοιχες ενότητες. Η επανάληψη του μέλους της πρώτης ενότητας από τη δεύτερη, δίνει την ιδέα για ερμηνεία της πρώτης από μια φωνή. Εδώ ψάλλει ο Λ. Αγγελόπουλος. Πλάγιος του πρώτου, τέταρτος, πρώτος τετράφωνος και πλάγιος του τετάρτου είναι οι ήχοι του κοινωνικού αυτού, που ολοκληρώνεται με την πλούσια σε μελωδικά σχήματα τρίτη καταληκτική ενότητα.
- Ο ύμνος «Είδομεν το φως» και ο ύμνος της Απολύσεως είναι σε ήχο δεύτερο.
